Saida Mak Operasaun Ualu-Ualu (88)?

Komandante Jeral PNTL Halo Inspesaun Ba Unidade Polisia Espesial ho Fardadu no Uza Kilat Boot.

Se mak bele esplika operasaun Ualu-Ualu (88) ne’e? Instituisaun PNTL ka se? Mai ita tau mutuk hanoin tok. Iha fulan kotuk Instituisaun Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) hala’o operasaun ida ho naran operasaun Ualu-Ualu (88). Ho razaun atu halo kapturasaun ba grupu balun ne’ebe halo instabilidade ka ameasa komunidade husi  Maluro, Bualale, Abo, Laisorlai de Baixo no Lelalai iha Sub Distritu Quelecai, Distritu Baucau. (STL, 30.06.2011).

Ba dahuluk iha hanoin lisuk simples ne’e, FM koko liga ba naran unidade polisia indonezia nian “Densus 88”. Tuir FM, Unidade Polisia Indonezia ho naran “Densus 88” ne’e konsidera nudar unidade ida ne’ebe espesial ho ninia area servisu ne’ebe uniku tanba atu funu hasoru terorista. No, governu Indonezia uza naran “Densus 88 ne’e iha ninia magarti ka sintidu rasik. Katak numeru Ualu-Ualu (88) ne’e reprezenta buat ruma. Numeru 8 ida reperezenta autor “Bom Bali” tanba iha ema nain Ualun mak sai autor ba bom Bali iha momentu ne’eba. No, numeru 8 ida seluk ne’e reprezenta “Borgol” tanba ne’e mak sira fo naran Unidade  Densus 88.

Antes halo komparasaun naran “Densus 88 ho Operasaun 88 PNTL” FM hakarak grava fila fali ba ita tomak konaba deklarasaun Prezidenti Parlamentu Nasional, Fernando Lasama de Araujo ne’ebe katak terorizmu sei latama Timor-Leste, tanba instituisaun hotu halo servisu ho diak. “Se mak atu dada terorizmu mai iha rai ida ne’e, rai ne’e kikoan, povu ne’e kuinese malu hela, hatene malu hela, Imigrasaun halo servisu ho diak, Polisia servisu ho diak, povu ida-idak partisipa diak, F-FDTL servisu diak, laiha terorizmu iha rai ida ne’e. (DN, 01.07.2011). Kabe ba deklarasaun Prezidenti Parlamentu Nasional ne’ebe sita iha leten, karik mosu perguntas rebo-rebo iha ita tomak nia kakutak, inklui FM. Sekuandu “Densus 88” ne’e iha Indonezia halo operasaun ba asuntu terorista, oinsa ho naran operasaun 88 iha Instituisaun PNTL? No,  operasaun 88 husi PNTL ne’e sintindu saida? No, tanba saida mak kopia fali naran Unidade polisia nasaun seluk hodi pinta ba PNTL? Ka, ne’e politika promosaun an husi komando PNTL? Hein ita boot sira nia hanoin lisuk.

Sikun seluk, dadaun ne’e iha Timor-Leste sei namanas hela koalia konaba operasaun Ualu-Ualu maibe foin lalais ne’e Komandante Jeral PNTL Longuinhos Monteiro hala’o sorumutu ida ho Komandante Polisia Indonezia Tenente Jeneral Goris Mere hodi diskute konaba kontrolu atividade iha area Fronteira. No, husi diskusaun ne’e atu implementa lalais programa iha lina Fronteira, liu-liu konaba Narkotika no Terorizmu. (Independente, 08.08.2011).  Husi asuntu ne’ebe sita iha leten, karik sira koalia mos konaba futuru atu aplika operasaun “Densus 88” ne’e hanesan operasaun 88 PNTL nian? Se karik sai duni operasaun 88 PNTL ne’e hanesan “Densus 88” iha Indonezia, oinsa ho ita boot sira hanoin? FM kria espasu ba ita boot sira atu tau mutuk hanoin no idea ba asuntu hirak iha leten.

Naran operasaun uniku tebes ne’ebe Komisariu Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) Longuinhos Monteiro marka ba instituisaun PNTL. Liu-liu ba sentru Unidade 6 ne’ebe hala’o operasaun ba grupu deskuinesidu iha Sub Distritu Quelecai, Distritu Baucau. Maske operasaun uniku oitaun maibe konsege mos provoka ema hotu nia hanoin no sujestaun. No, dala barak mosu duvidas barak husi komunidade rasik. FM rasik mos iha duvidas boot. Saida mak operasaun Ualu-Ualu ne’e? No, tanba saida operasaun tenki pinta ho naran Ualu-Ualu? Ninia sintidu ne’e saida lerek? Perguntas hirak ne’e susar ba FM ho maluk sira atu fo resposta. Karik Longuinhos ho nia membru sira mak bele fo resposta.

Perguntas hirak ne’ebe FM grava iha leten ne’e mos nadodon mai husi povu Timor-Leste, iha eskola fatin, Estrada/luron, servisu fatin, kareta laran, bazar fatin, manu futu fatin no seluk-seluk tan. Perguntas hirak ne’e sulin sai hanesan we husi nia knuk tanba sira la kompriende, maibe se mak bele fo esplikasaun klaru konaba operasaun Ualu-Ualu ne’e? FM ho ita boot sira mos karik kusta atu fo responde ba preoukupasaun hirak ne’ebe mai husi komunidade ne’e. Karik ita hein resposta murak ida husi sira ne’ebe iha kompetensia ba asuntu hirak iha leten.

Husi rezultadu Operasaun konjunta entre Komando Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) Distritu Baucau ho Komando Operasaun Nasional iha Sub-Distritu Queliqai, Distritu Baucau konsege kaptura kriminozu nain 38. (DN, 27.06.2011). Ida ne’e hatudu katak PNTL halo duni operasaun ida ne’ebe diak tanba konsege ona kaptura ema hirak ne’ebe deskonfia durante ne’e halo tauk ka halo intimidasaun ba komunidade iha area ne’ebe refere.  Maibe, mosu duvidas ida katak operasaun ne’e kaptura duni  suspeitu sira ka lae? Ka, kaptura fali ema seluk? karik kaptura ona, medidas saida mak PNTL halo ona ba sira? No, ema hirak ne’e agora tau iha ne’ebe? Periza iha klarifikasaun ba publiku atu nune’e povu sira bele hatene.

Husi hanoin lisuk folin laek ne’e, FM koko atu konvida maluk sira hodi halo reflesaun badak ida konaba operasaun ne’ebe PNTL hala’o iha Distritu Suai no Bobonaro, 2010 liu ba. Tanba sa mak FM koko sadik maluk sira nia hanoin ba operasaun ne’ebe PNTL hala’o dahuluk iha Distritu Suai? Iha razaun simples ida, atu sai nudar sasukat ida ba FM hodi sukat ka metru PNTL nia politika operasaun iha Sub Distritu Quelicai foin lalais ne’e. Hanesan ita hotu sei lembra katak politika Komando PNTL hodi halo operasaun iha Suai ho razaun atu asegura estabilidade no moris hakmatek populasaun ne’ebe iha area refere. Tanba iha momentu ne’e deskonfia grupu ninja ne’ebe mosu iha tempu kalan hodi halo intimidasaun ba komunidade. Karik ita boot sira ho FM konkorda ba operasaun ne’e tanba PNTL nia servisu mak atu garante moris hakmatek ba komunidade, hanesan hakerek iha lei organiku PNTL nian.

Maibe, ita tenki konkorda deit ka? Ou, ita mos bele ka iha direitu atu fo hanoin no sujestaun katak politika operasaun PNTL ne’e ladiak? FM loke espasu ba ita boot sira nia hanoin no sujestaun. Tuir FM nia hanoin karik ladun los wanhira halo atuasaun ba ema na’ok ten tenki ho meus operasaun ne’ebe uza armas. Tanba, saida mak FM dehan ladun los no efisiente? Tanba, tuir termu militar nian katak wanhira halo operasaun ne’ebe uza armamentu militar ne’e hatudu katak seguransa nasional iha kondisaun grave. Maibe, operasaun ne’ebe durante ne’e PNTL halo ne’e hasoru ema na’ok ten sira. Operasaun uza armas ne’e ita bele konsidera katak atu duni ema na’ok ten sira ne’e. No, wanhira operasaun remata, na’ok ten sei mosu fila fali. Tanba ne’e presiza iha planu no politika sustentavel ba asuntu ne’e.

Iha biban ne’e, FM koko sita fila fali erro boot ne’ebe PNTL halo iha operasaun ba ninja iha distritu Suai tinan rua liu ba. Tuir informasaun husi autoridade PNTL balun katak durante halo operasaun ne’e PNTL la kaer membru husi ninja maibe sira kaer fali membru husi Organizasaun Conselhu Popular Defeza-Republika Demeokratika Timor-Leste (CPD-RTDL). Hanesan supeitu ho inisial OR ne’ebe hela iha distritu Covalima. (Relatoriu HAK, 15-02-2010, p2).

No, pior liu tan  iha loron 30 Janeiru 2010, oras 23.15 PNTL ba kaptura OR  iha ninian uma hodi ba sulan iha sela polisia Suai duranti loron ida tanba deskonfia nudar membru ninja maibe ikus mai nia tenki hetan liberdade fali  31 Janeiru 2010 iha oras 15.00. Tanba polisia laiha evidensia ne’ebe foti hodi akuza suspeitu ne’e nudar membru ninja. No, iha loron 5 Fevereiru 2010 operasaun PNTL konsege  kaptura ona ema nain-20, nune’e mos tuir deklarasaun husi Komandante Geral PNTL, DR. Longuinhos Monteiro rasik iha TVTL iha 9 Fevereiru 2010, katak PNTL konsege kaptura  ema nain-40. Husi kapturasaun ne’e PNTL lori ba aprezenta iha tribunal. Maibe infelizmente suspeitu nain hirak ne’e hetan deit medidas koazaun TIR, ne’ebe signifika katak laiha indikasaun forti suspeitu sira ne’e komete aktu ne’ebe PNTL no Prokurador akuza ba sira (involve iha asaun ninja). (le’e http://www.laohamutuk.org/Justice/HAKHRCovaBoboFev10Te.pdf ).

Husi sasukat ka meta iha leten, FM senti preoukupa oituan ho sistema operasaun ne’ebe PNTL halo iha Sub Distritu Quelicai, Distritu Baucau fulan hirak liu ba. Tanba saida mak FM preokupa? Tanba tuir lei organiku PNTL ne’ebe deklara katak hakbesik ba komunidade ne’e prefere liu ba modelu  polisiamentu Komunitaria. (le’e http://www.radioliberdadedili.com/notisia/117-fm-lansa-relatoriu-konaba-polisiamentu-ninia-knar).  Maibe tanba saida mak uza fali sistema militeristiku? Ou, tenki uza operasaun ne’ebe uza armas? Ne’e, persiza ita hotu nia hanoin lisuk.

Antes haninin hanoin lisuk ida ne’e, FM hakarak mos fo ninia hanoin lisuk ba Politika Komando PNTL ne’ebe prolonga tan operasaun Ualu-Ualu iha Distritu Baucau. No, intersante liu tan mak katak operasaun 88 ne’e mos sei halo movimentu iha area Baucau tomak hanesan Sub-Distritu Queliqai, Sub-Distritu Laga, Sub-Distritu Venilale inklui Sub-Distritu Baucau Vila. (STL, 04.08.2011). Ba politika ne’e, FM senti laran taridu oituan. Tanba durasaun operasaun ne’ebe kleur no halo operasaun ba Sub-Distritu tomak iha Distritu Baucau, maske iha realidade situasaun ladun grave ou mosu krimi organizadu boot iha area ne’ebe refere. No, tuir FM durasaun operasaun ne’ebe naruk sei hahoris violasaun Direitus Humanus ba komunidade. Preoukupasaun FM ne’e, la’os imajinariu maibe bazeia ba esperensia operasaun dahuluk ne’ebe PNTL halo iha Distritu Suai no Bobonaro.

Atu haforsa preoukupasaun ne’ebe iha, FM koko sita fila fali asaun brutal ne’ebe   membru PNTL sira komete hasoru señora ida ho inisial MJ, idade (35)-resin, hela iha parte Salele, Sub-distritu Tilomar katak iha1 Fevereiru 2010, tuku 01.00 kalan, membru PNTL ne’ebe hala’o operasaun ba tuku ninian odomatan, hodi husu “ninja” iha laran ka lae, no tanba tauk membru polisia sira ne’e mai fali, maka iha tuku 04.00 dadersan nia halai ba toba iha familia seluk nian uma. Nune mos ho señor ida ho naran inisial CS, kaben-nain, tinan (35)-resin, hela iha Salele, katak tuku 01.00 kalan, membru polisia operasaun mai obriga loke odomatan, no dada nia sai mai uma hodi husu konaba “ninja”, no tanba CS dehan la hatene, membru polisia sira tuku nia dala-hirak iha kabun no hirus-matan, no sama nia ba rai, no ikus mai polisia husik hela deit hodi la’o ba fatin seluk. (Relatoriu HAK, 15-02-2010, p5).

Ikus liu, FM sujere ba instituisaun PNTL persiza hakabesik an ba komunidade ho meus nudar polisia komunitariu tuir lei organiku  Polisia persiza iha mantein relasaun forte ho komunidade no responsivamentu imidiatu ba komunidade nia persiza. Kna’ar ida ne’e, la’os boot,  no operasaun ida ne’e karun atu atinzi objetivu no mos benefisiu ba povu Timor-Leste. Ita hein.